ئه‌و روانگانه‌ی سوفیسته‌کان هێنایانه ناو فه‌لسه‌فه‌وه چ بوون؟ تایبه‌تمه‌ندیی کاری سوقرات…
ئه‌و روانگانه‌ی سوفیسته‌کان هێنایانه ناو فه‌لسه‌فه‌وه چ بوون؟ تایبه‌تمه‌ندیی کاری سوقرات له چدا بوو و به چ پرسیارگه‌لێکه‌وه سه‌رقاڵ بوو؟
| 1 ـ یه‌که‌م سوفیسته‌کان له ده‌ورو به‌ری ساڵی 450 ی پێش زایینه‌وه له یۆنان سه‌ریان هه‌ڵدا. بیروبۆچوونی وان له راستیدا کاردانه‌وه‌یه‌ک بوو له به‌رامبه‌ر فیلسووفه سروشتگه‌راکاندا، ئه‌وانه‌ی بۆ وێنه ده‌یانگوت هه‌موو شتێک له ئاو یاخود له ئاگره‌وه سه‌رچاوه‌ی گرتووه. هه‌روه‌ها ئه‌وان دژی بیرو بۆچوونی ئه‌تۆمیسته‌کانیش بوون. سوفیسته‌کان سه‌رنجیان له جیهانی ده‌ره‌وه بۆ ناوه‌وه قۆسته‌وه، واته بۆ مرۆڤ و کیشه‌کانی. بۆ وێنه بۆ سروشتی مرۆڤ، تواناییه‌کان و ئاکار و کرداری. هه‌ڵبه‌ت دواتر سوقرات، ئه‌فلاتون و ئه‌رستوش له بابه‌ت ئه‌م کێشانه‌وه دووان.2 ـ سوفیسته‌کان گه‌ڕۆک بوون و له به‌رامبه‌ر وانه‌گوتنه‌وه‌دا پاره‌یان ده‌ستاند. که ئه‌مه له راستیدا پێچه‌وانه‌ی ئه‌و ناوه‌ی بوو که له خۆیانیان نابوو. چونکه ئه‌مه ده‌بووه هۆی ئه‌وه‌ی که ئه‌وه‌نده‌ی سه‌رنجیان ده‌دایه حه‌ز و خواستی گوێگره‌کانیان، سه‌رنجیان نه‌ده‌دایه کێشه گرنگه‌کان. فیلسووفه‌کان ئه‌م جیاوازییه‌یان به‌م شێوه‌یه پێناسه کردووه: فیلسووف به واتای که‌سێکه که به شوێن زانایی و حیکمه‌تدا ده‌گه‌رێ و سوفیستیش به واتای که‌سێکه که خاوه‌نی زانایی و حیکمه‌ته. ئه‌فلاتونیش ئه‌م جیاوازییه‌ی به‌م شێوه‌یه پێناسه کردووه: سوفیست وه‌ک ئاشپه‌ز وایه که چێشتی خۆش و به‌تام بۆ خه‌ڵکی ساز ده‌کا، به‌ڵام فیلسووف پزیشکێکه که ته‌ندروستی و سه‌لامه‌تی ده‌به‌خشێ.3 ـ پێویسته لێره‌دا باس له دوو سوفیست بکه‌ین: پروتاگوراس و جورجیاس. پروتاگوراس پتر به‌م رسته‌یه‌وه ده‌ناسرێته‌وه‌و به‌ناوبانگه: ” مرۆڤ پێوانه‌ی هه‌موو شتێکه”، به‌ڵام روون نیه که مه‌به‌ستی له‌م رسته‌یه چیه. جورجیاش به ناوبانگترین سوفیستی سه‌ر‌ده‌می ئه‌فلاتونه. مرۆڤێکی زیره‌ک و ده‌وڵه‌مه‌ند بوو. ئه‌ویش له‌و بابه‌ته‌وه به ناوبانگه که پێی وابوو ناسین به گشتی بۆ مرۆڤ ده‌ست نادا.4 ـ له دوا وشه‌دا سوقراتیش وه‌ک سوفیست حسێبی له‌سه‌ر ده‌کرێ. ئه‌ویش ده‌گه‌ڕا و له گه‌ڵ هه‌رکه‌س که ده‌ستی دابا، سه‌ری گفتوگۆی ده‌کرده‌وه. حه‌زی به دیالۆگ بوو و به ئاراسته کردنی پرسیار، زه‌ینی به‌رامبه‌ره‌که‌ی ده‌وروژاند. به‌ڵام وه‌ها نه‌بوو که وه‌ک مامۆستا وانه بڵێته‌وه، بۆجوونه‌کانی بنووسێته‌وه‌و پاره وه‌ربگرێ. هۆکاره‌که‌شی ئه‌وه بوو که پێی وابوو هیچ نازانێ! لای وی گه‌ڕان به شوێن حه‌قیقه‌ت له خاوه‌نداریه‌تی حه‌قیقه‌ت گرنگتر بوو. هێنانه گۆڕی کێشه فه‌لسه‌فیه‌کان لای وی، له دوا وه‌ڵام دانه‌وه گرنگتر بوو.5 ـ سوقرات شێوه‌ی خۆی له گفتوگۆکاندا ناو نابوو “هونه‌ری مامایه‌تی”. واته ئه‌و ته‌نها یارمه‌تی له دایک بوونی کۆرپه‌ی بیری ده‌دا. گرنگترین شت لای وی ئه‌وه بوو که خه‌ڵکی بخاته بیرکردنه‌وه‌و یارمه‌تیی ئه‌وه‌شیان بدا هه‌ر بۆخۆیان بگه‌نه وه‌ڵام. بنه‌مای میتۆدی ئه‌و به‌م چه‌شنه بوو که پرسیار ئاراسته‌ی خه‌ڵکی بکا، بێ ئه‌وه‌ی فێریان بکا. لێره‌دا که‌ڵکی له ئیرۆنی Irony وه‌رده‌گرت. واته وای نیشان ده‌دا که نازانێ، به‌ڵام له راستیشدا گه‌لێک شتی ده‌زانی.6 ـ له راستیدا ده‌بێ له‌مه واتێبگه‌ین که سوقرات پێی وابوو، یان زۆر که‌م ده‌زانێ یان هه‌ر هیچ نازانێ. شورای دلفی Delfi ده‌یانگوت سوقرات زاناترینی مرۆڤه‌کانه. سوقراتیش ده‌یگوت زانایی ئه‌و له‌وه‌دایه که به پێچه‌وانه‌ی خه‌ڵکانی دی ده‌زانێ که نازانێ!7 ـ سوقرات له کاتی گفتوگۆدا زۆربه‌ی کات به چه‌مکه گرنگه‌کانی ئێتیکه‌وه ده‌ستی پێده‌کرد (بۆ وێنه چه‌مکگه‌لی وه‌ک عه‌داڵه‌ت و ئازایه‌تی). هه‌وڵی ده‌دا هه‌ندێک پێناسه‌ی ته‌واو و پێویست له بابه‌ت ئه‌م چه‌مکانه‌وه به ده‌سته‌وه بدات. ئه‌مه‌ش بۆ ئه‌وه ده‌گه‌ڕایه‌وه که پێی وابوو ئه‌وه‌ی راستی ده‌زانێ، به شێوه‌یه‌کی راستیش هه‌لس و که‌وت ده‌کا، وه ئه‌وه‌ی نازانێ راستی چیه، نازانێ به شێوه‌یه‌کی راستیش هه‌ڵس و که‌وت بکا. بڕوادار بوون به عه‌قڵ و زانایی تایبه‌تمه‌نیی سوقرات بوو. بێ هۆ نه‌بوو که شورای دلفی دیانگوت زاناترینی مرۆڤه‌کانه. هه‌روه‌ها هه‌ر ئه‌م تایبه‌تمه‌ندییه بنه‌مای ئه‌م رسته به‌ناوبانگه‌ی سوقرات بوو که ده‌یگوت: “خۆت بناسه!”.8 ـ لای سوقرات ژیان و فێربوون پێکه‌وه گرێ درابوون. ژیان و فێربوون ته‌واوکه‌ری یه‌کتر بوون. لێرده‌ا کاتی ئه‌وه‌یه هه‌ندێک له رووداوه گرنگه‌کانی ژیانی سوقرات به سه‌ر بکه‌ینه‌وه: سوقرات ته‌واوی ژیانی له ئاتێن به‌سه‌ر برد، له گه‌ڵ خانتیپه Xantippe ژیانی هاوبه‌شی دامه‌زراند، له بابه‌ت ئه‌وه‌و شکاتی لێکرا که به دژی خواکان پرۆپاگه‌نده ده‌کا و گه‌نجه‌کان له ڕی به‌ده‌ر ده‌کا، له کۆتاییشدا هه‌ر به‌م بیانووه‌وه سزای مه‌رگی به‌سه‌ردا سه‌پێنراو جامی ژه‌هریان ده‌رخوارد دا. وه‌ک گوترا سوقرات هیچ نووسراوه‌یه‌کی لێ به جێ نه‌ما، به‌ڵام ئه‌فلاتون له نووسینه‌کانی خۆیدا گه‌لێک باسی سوقرات ده‌کا، وه‌ها که گه‌لێک ئه‌سته‌مه بزانین ئه‌وه‌ی ئه‌فلاتون نووسیویه‌تی، بیرو بۆچوونی خۆیه‌تی یان خود سوقرات. وه‌رگێڕانی له نۆروێژییه‌وه: فه‌ڕۆخ نێعمه‌تپوور سه‌رچاوه: Repitisjonsoversikt for filosofihistorie og vitenskapshistorie…av Anfinn StigenCappelen Akademisk Forlag |
دیدگاهتان را بنویسید