کۆپلە بیر
کۆپلە بیر
_ رؤحی دیارده_
کاراکتثری سهرهکی ” ئهدگار ئالثن پؤ” له چیرؤکی “وثنهیهکی خر” به توش تابلؤیهکهوه دهبث که نیگاری کچثکی جوانه. له بهسهرهاتی تابلؤکهدا دهگوترث که وثنهکثشی ئاشق کاتثک وثنای ئهم کچه دهکاو سیما و ههیکهلی بؤ نآو تابلؤکه دهگوازثتهوه، ورده ورده ژیانی لث دهستثنث. سهرئهنجام له گهص تهواوبوونی کارهکهی، له بهرامبهر تابلؤیهکی هونهری‌دا لهشی مردووی کچثک دهمثنثتهوه.
پؤ دهیهوث چ بصث؟ رهنگه ئهوهی که هونهر بریتیه له گواستنهوهی جهستهو ژیان له مهیدانه راستهقینهکانی بوونهوه بؤ سهر پهذهکان. یا خود ئهوهی که هونهر داگیرکردنی جیهانی دهرهوهیه له رثگای به دهروونی کردنیهوه. بهصام رهنگه بهر له ههموو شتثک دهیهوث بصث که هونهر جؤرثکه له قهتص. هونهر، کوشتنه. کوشتنی ئهو راستیانهی که رقمان لثیانه، یا خود کوشتنی ئهو دیاردانهی که خؤشمان دهوثن، بهصام ناتوانین ببینه خاوهنیان. جا داخؤ هونهرمهند بکوژ نیه؟
زؤربهی کورته چیرؤکهکانی جیهان، بؤ وثنه چیرؤکهکانی چخؤف، له نهگبهتی‌و نههامهتی‌و بهدبهختی مرؤض دهدوثن. له راستیدا نههامهتیهکان دهگهنه ترؤپکی خؤیان بؤ ئهوهی بمرن. لثرهدا نووسهرهکان دهبنه بکوژانی مرؤض دؤست.
بهصام داخؤ پؤ لهم چیرؤکهی دا وهک بکوژثکی مرؤض‌دؤست دهردهکهوث؟ به پثچهوانهوه، پؤ وهک بکوژثکی خؤویست دهردهکهوث. جوانثکی رئاص دهمرث بؤ ئهوهی له وثنهیهکی هونهری‌دا ئهبهدی بکرثت. پؤ جوانیی تهنیا له هونهر‌دا خؤش دهوث. له تابلؤکهدایه که بؤ ههمیشه ئهو جوانیه لای وی دهمثنثتهوه. لثرهدا نهگبهتیهک ناگاته ترؤپکی خؤی بؤ ئهوهی بمرث، بهصکو جوانیهک دهگهیهنرثته ترؤپک بؤ ئهوهی له ژیانی رئال‌دا بمرث.
لثرهدا دیسان دهردهکهوث که هونهر کوشتنی رئاصه. رئاص دهمرث بؤ ئهوهی به ئهبهدی بکرثت. مردنثکی وهها بؤ ههمیشه زیندووی رادهگرث!
– غهریزهش دهمرث–
له چیرؤکی” یهرمولای‌و ژنی ئاشهوان” له نووسینی تؤرگثنیوض، ژیان وهک ئهوهی که ههیه دهبینین: سروشت، مرؤض، رهنج، درؤ‌‌و تهندوتیژی. لهم چیرؤکه‌دا چهندین کهسایهتی دهبیندرث. له گهص ئهوهی ” یهرمولای” و ژنی ئاشهوانهکه که ناوی ئارینایه، سهرهکیترین کاراکتثری چیرؤکهکهن، بهصام دوو کاراکتثری دیکهش دهبیندرثن که ئهوانیش پانتاییهکی بهرچاو داگیر دهکهن. گهمهی بهردهوامی کاراکتثرهکانی دیکه ئهوهمان پث دهصثت که ئهم چیرؤکه بنهمایهکی به هثزی بؤ رؤمان تثدایه.
ئارینا له منداصیهوه ژنه دهوصهمهندثک بهو مهبهسته بهخثوی دهکا، که کاتثک گهوره بوو ببثته قهرهواشی. یانی زذدایک دهیخهمصثنث بؤ ئهوهی ببثته کهنیزهکی. وهک دهبینین سهرئهنجام دهبثته قهرهواشی، تهنانهت له ناو کهنیزهکهکاندا پلهی یهکهمی پث دهبخشرث!
زذدایک که دصثکی خؤشی له قهرهواشهکانی دیکهی نیه، بیر له پرؤژهی درثژخایهنی پهروهردهکردنی نؤکهر دهکاتهوه، پهروهردهکردنثک که ههر له منداصیهوه بثت. ئهو قهرهواشی داهاتووی، له ئامثزی خؤیدا پهروهرده دهکا. دایکایهتی دهکاته ئامراز. زذدایک پثی وایه که ئاوثته کردنی سؤزی دایکایهتی‌و ویستی قهرهواشی، بؤ ههمیشه منداصه قهرهواشهکهی لادههثصثتهوهو نؤکهرثکی سهداسهد به ئهمهگی پثکهش دهکا. بهصام ئهگهر لای ئهو غهریزهی دایکایهتی لهبهر ویستی پلهو پایهی کؤمهصایهتی چؤک دادهدا، ئهوا دیسان ههر ویسته غهریزیهکانه که منداله قهرهواشهکهی لث دوور دهخاتهوه. ئارینا ئاشق دهبث‌و دهیهوث شوو بکا. ئهمه لای زذدایک کفرثکی گهورهیه. ئهمه به ئهمهگ نهناسی‌و نمهک‌بهحهرامی له قهصهم دهدا. ئهو تهنانهت ئارینا بهوه تاوانبار دهکا که رثزی ههستی دایکایهتی ئهوی نهگرتووه! گهمهیهکی ترسناکه! تهنانهت ههستی دایکایهتیش نهیتوانی نؤکهری تا سهر به ئهمهگ پهروهرده بکا. مرؤض زؤربهی کات هی خؤیهتی‌و له گهص خؤیهتی.
– حهقی کوشتن له پثناوی ماف‌دا –
له رؤمانی ” دان چهرموو” سکات که یهکثک له کاراکتثرهکانی ناو رؤمانهکهیه، تیکه گؤشتثک بؤ دان چهرموو دههاوث که بیخوا، بهصام یهکثک له سهگهکانی دیکهی ههوصی خوارنی دهدا. دان چهرموو لثی خؤش نابثت، بؤیه وهها زهبرثکی لث‌دهدا که سهگهکه سهرئهنجام دهتؤپث. ” مات” ههضاصی ” سکات” پثی وایه که دان چهرموو تهنیا له سهر مافی خؤی ههصیداوه، بهصام سکات دهصث: ” بهصث، کهس نابث له مافی خؤی خؤش بثت، بهصام مافیش سنووری ههیه.” (لاپهذهی208 )
لثرهدا سنوور چیه؟ سنوور بریتیه لهوهی که دان چهرموو مافی ئهوهی نیه له پثناوی مافی خؤیدا ئهوی دی بکوژث. لثرهدا بوونهوهر پلهیهکی بهرزتری له ماض ههیه. سکات یاسا ئاکارییهکان بؤ ناو جیهانی ئاژهصان دهگوازثتهوه. له راستیدا دهتوانین بصثین که سکات مهبهستی ئهوهیه که مرؤض له پثناوی ماض‌دا مافی ئهوهی نیه که ئهوی دی بکوژث. ماض به بوونهوهرهوه بهستراوهتهوه، نهک بوونهوهر به ماضهوه. ماض ئهگهرچی وهک مانایهکی دابذاو ( انتزاعی) دهکرث پثناسه بکرث‌و بوونی خؤی وهربگرث، بهصام به بوونهوهرهوه دوا مانای خؤی وهردهگرث. کهواته ماض ناتوانث له پثناوی خؤی ئهوی دی بسذثتهوه. لثرهدا مافی ژیان بهرزترین پله وهردهگرث له ناو ههموو مافهکانی دیکهدا.
– جوانی، مانهوهی دوای مهرگه–
له چیرؤکی “مردن له دارستان‌دا” که له نووسینی” شرود ئاندرسن” ه، باس له پیرثژنثک دهکرث که ژیانثکی زؤر ههژارانه‌و پذ له گیرو گرفتی ههیه. تا له ژیان‌دایه تهنیا ئهرکی خزمهت کردنی سهگ‌و مریشک‌و ئهسپ‌و مثرد‌و کوذه نهگبهت‌و تووذهکانیهتی. تهنانهت دوای ئهوهی که له رؤژثکی ساردو تووش‌دا له ناو دارستان دهمرث، جانتاکهی سهر کؤصی پذیهتی لهو خواردنانهی که له گوندهکهی تهنیشتیان کذیونی. شرود دهصث ژیانی ئهم پیرثژنه بریتی بوو له نان‌دان، تهنانهت دوای مهرگیشی ههر خهریکی ئهم کاره بوو! نووسهر دهصث که له تهمهنی منداصی‌و گهنجیهتی خؤی کاتثک که مهرگی ئهم پیرثژنه رووث‌داوه ههستی بهم مهسهلهیه نهکردووه، واته ”نان‌دانی دوای مهرگ”، دواتر که بهرهو تهمهنثکی بهرزتر ههصکشاوه، لهم مهسهلهیه گهیشتووه.
چیرؤک بردنی رووداوثکه له گهنجییهتییهوه بهرهو تهمهنی پیری‌و کامصی. چیرؤک بیرهوهرییه، سهرلهنوث ناسینهوهی ناسراوهکانه، دؤزینهوهی ئهوانهیه که کاتی خؤی نهماندؤزینهوه. چیرؤک، بیرکردنهوه له مانهوهی دوای مهرگه.
– چیرؤک، له نزیک روانینه –
” ضیرجینیا ووصف” له چیرؤکی “میرات”دا باس له ژنثکی مثرددار دهکا که خؤی دهکوژث. مثردهکهی له چؤنیهتی روودداوهکه ئاگادار نیه‌و نازانث که بؤچی هاوسهرهکهی خؤی کوشتووه. تهنیا دووای خوثندنهوهی دهفتهریادداشتهکانه که تثدهگا خؤشهویستی هؤکاری خؤکوژیهکه بووه. هاوسهرهکهی ئاشق بووهو دوای تثپهذینی دوو ههفته به سهر خؤکوژی دصدارهکهیدا، ئهویش کؤتایی به ژیانی خؤی دثنث.
پیاوثک ساصانی ساص له گهص ژنهکهی دژی بث ئهوهی قهت له دهروونی تث‌بگا، تهنانهت کاتثک که ئهشقیش دهرگای دصی دهکوتث‌و دهبث به میوانی، هثشتا ههر تث‌ناگا. داخؤ ئهمه هؤکارهکهی خؤمهشغوصیه، یاخود فثصی ئهشقه کاتثک ههست به مهترسی دهکا؟ یاخود رهنگه عادهت کردن بث به ژیانی ئاسایی رؤژانه، کاتثک که ئیتر مرؤض بذوا بهوه دثنث که خؤشبهخته‌و ئیدی پثویست بهوه ناکا که بوومهلهرزهیهکی تر روو له ژیانی بکاتهوه؟
ووصف دهصث که چیرؤک دؤزینهوهی بوومهلهرزهکانی دوای ههستی خؤشبهختیه، دؤزینهوهی ئهو شته دیارانهی که به هؤی عادهتهوه نادیار دهبن، چیرؤک دژه عادهت‌بوونه، ههمیشه بینینهوهی یهک دیاردهیه، چیرؤک له نزیک روانینه.
– بهرزهخی نثوان ژیانی رؤژانه‌و ئایدیا کؤمهصایهتییهکان –
” رووداوی دصتهزثن ” یهکثک له چیرؤکهکانی “جیمز جؤیس” ه. لهم چیرؤکه‌دا ” جیمز دوفی” عاشقی خاتوو ” ئیمیلی سیتیکو” دهبث. ئهم ئهشقه ناکام دهبثت‌و هؤکارهکهیشی “جیمز” خؤیهتی. سهرئهنجام دوای چهندین ساص خاتوو خؤی دهکوژث. ” جیمز دوفی” ش که مرؤضثکی تهنیایه، بهم مهرگه زیاتر له جاران ههست به تهنیایی خؤی دهکا.
جیمز دؤفی فرمانبهری بآنکه. هیچ دؤست‌و ئاشناو رؤشنایهکی نیه، نه دهچث بؤ کلیسا‌و نه بذوای به هیچ دین‌و ئیمانثک ههیه. تهنانهت کاتی خؤی که له کؤبوونهوهکانی حیزبی سؤسیالیست‌دا بهشداری کردووه، بهردهوام له ناو کرثکاره جیددی‌و به ئیرادهکاندا ههستی به تهنیایی‌و غهریبی خؤی کردووه. رهش‌بینه‌و پثی وایه که تا چهند سهدهی دیکهش هیچ شؤذشثکی کؤمهصایهتی له دوبلین روونادات. ههروهها له گهرمهی پهیوهندییهکانی له گهص خاتوو ” ئیمیلی”دا دهنگثک له ناخیهوه هاواری لث دهکا که: ” ئثمه ناتوانین هی کهسی دیکه بین، تهنیا هی خؤمانین.”
کهواته کاراکتثری سهرهکی چیرؤکهکه مرؤفثکی تهنیای رهش‌بینه. نه ئهشق ئهو تهنیاییهی لث دهستثنث‌و نه ئایدیای شؤذشی کؤمهصایهتی. مرؤضثکه که تهنیایی لای وی نهک ههستثک، بهصکو بیرو جیهان‌بینیه. تهنیا رثگایهکه که سهرهتاو کؤتایی ژیانی پهکهوه گرث دهدا.
کاتثک مرؤض تهنیا هی خؤی بوو، ئاشکرایه ههمو ئهو مانایانهی که دهرخهری پهیوندیه کؤمهصایهتییهکانی مرؤضن( وهک ئهشق‌و وهک شؤذشی کؤمهصایهتی) بث ماناو بث ناوهرؤک دهبن. کاتثک مرؤض تهنیا هی خؤیبوو، دهرهوه بزر دهبث. بؤ مرؤضثکی وا تهنیا ژیانی رؤژانه مانای دهمثنث، ئهویش له ناو ههستثکی کذو مات‌و سههؤص ئاسادا. له دؤخثکی وادا مرؤض دهبث به ماشینثکی دووپاتکهرهوه به درثژایی ههموو رؤژهکان. که تهنانهت لهم دووپات بوونهوهش‌دا بهره بهره ژیانی رؤژانهش مانای نامثنث.
جیمز دوفی مرؤضی بهرزهخی نثوان ژیانی رؤژانه‌و ئایدیا کؤمهصایتییهکانه. ئهو نه به شتی رؤژانه دصی خؤشه‌و نه به ئایدیا کؤمهصایهتییهکان. ئهو تهنیا ههست به خؤی دهکا، خؤی وهک زات‌و بوونثکی تهنیا.
– بثدهنگی‌و نووسهری –
خاتوو ” پهرل ئیس باک” چیرؤکنووسی ئامریکایی که له ساصی 1938 خهصاتی نؤبلی له ئهدهبییات‌دا وهرگرتووه، له سهر ئهو بذوایهیه که نووسهری کردهیهکی ناکؤمهصایهتییه‌و مرؤض له بنهماصه‌و له دؤستانی جیا دهکاتهوه. کاتثک نووسهر دهرگا له سهر خؤی دادهخاو نوقمی بیرکردنهوهو نووسین دهبث، ئهوانی دی خهریکی درثژهدان به ژیانی بهختهوهرانهی خؤیانن. بهصام سهیر ئهوهیه که ههر لهو کاتهدا پثی وایه که به بث نووسین ئهو ناتوانث ههست به خؤشبهختی بکا. کهواته نووسهری تراژیدیای پثکهوه گرث‌دانی خؤشبهختی‌و ناخؤشبهختییه، گهذانهوهیه بؤ خؤشبهختییهکی تاقانه، پشت کردنه له رهوتی ئاسایی ژیان.
بهصام له سهر ئهوهی که نووسهری کردهیهکی ناکؤمهصایهتییه، خاتوو باک دیاره مهبهستی جؤری پهیوهنی جهستهیی نووسهر له گهص ئهوانی دیکهیه. نووسهر زؤرتر تهنیایه‌و جهستهی کهمتر له گهص ئهوانی دیکهدایه. بهصام پثدهچث ئهم وهسفهی خاتوو بؤ بیرو زهینی نووسهر زؤر راست نهبث. زهین‌و بیری نووسهر کؤمهصایهتیترین جؤری بوونه. ههروهک چؤن بؤخؤیشی یهکثک له باشترین پیشاندهرهکانی ژیان‌و خهباتی گهلی چین له پثناوی ئازادی‌دا بووه.
ههصبهت نابث شتثکی دیکهشمان له بیر بچثت، ئهویش بریتیه له بثدهنگی‌و کاته کذهکانی زهمهنی نووسین. نووسهر کاتث که دهنووسث( واته له کاتی کؤمهصایهتیترین کردهدا)، ناو به ناو بثدهنگییهکی سامناک دادهبهزثته سهری‌و له خؤیدا نوقمی دهکا. رهنگه ئهم بثدهنگییه ئهو پنته بثت که ههموو دیارده ههست‌پثکراوهکانی دهوروبهر وهها بزر دهکا که خاتوو” باک” بهرهو ئهم مانا ترسناکه دهبا، واته ئهوهی که نووسهری کردهیهکی ناکؤمهصایهتییه.
– رووداو، ناخی هونهر –
له چیرؤکی ” تابلؤ” ی ” ئاصدوس هاکسلی” مشتهرییهک به مهبهستی کرینی تابلؤیهکی بایهخداری کؤن دهچث بؤ دوکانثک. لهوث تابلؤی ئافرهتثک دهبینث. تابلؤکهی زؤر لا پهسند دهبث، بهصام له سهر کذینی زؤر ساغ نیه. بهصام دوای ئهوهی که دووکاندارهکه به سهرهاتی چؤنیهتی خوصقانی تابلؤکهی بؤ دهگثذثتهوه، مشتهرییهکه حازر دهبث که به پارهیهکی باش بیکذث.
هونهری چیرؤک لثرهدا هونهری نیگارکثشی دهخاته ژثر رکثفی خؤیهوه. نیگارکثشی شهرعییهتی بوونی خؤی له چیرؤک وهردهگرث. رووداوه رئاصی یا خود خهیاصییهکان وهک خهرمانه دهوری تابصؤکه دهدهن‌و گهشی دهکهن‌و مثژوویهکی پث دهبهخشن. وثنهی ژنهکه لهرثگای چیرؤکهوه زیندوو دهبثتهوه. ئیتر تهنیا پهیکهرثکی بث گیان نیه، دهبزوث‌و به ههموو ههست‌و سؤز‌و گهرمی لهش‌و خوثنی خؤیهوه، جیهانی مشتهرییهکه داگیر دهکا.چیرؤک دهبث به دایک.
ژیان رووداوه. رووداوه ئاسایی یا خود سیحراوییهکان. ئاصدوس هاکسلی پثمان دهصث که ههر هونهرثک گهر به جؤرثک ئاماژه بؤ رووداوهکانی ژیان نهبثت ، هونهر نیه. ههموو هونهرثک له ناخی خؤیدا راگواستنی رووداوه. رهنگه چیرؤکیش نزیکترین هونهر بثت به رووداو.
– قؤناغی دصهراوکث‌و ترس –
” ئالین روپ گریه” و ” دوناصد بارتلمه” له سهر ئهو بذوایهن که جیهانی چیرؤک چوارچثوه کؤنهکان به جث بثصث‌و شثوازثکی دیکه چث بکا. ئهوان شوئن ئهم کاره کهوتن‌و چهندهها چیرؤکیان لهم بوارهدا پثشکهش کرد. بنهماث جیهان‌بینی ئهم ئاص‌و گؤذه ئهوهیه که جیهانی نوث ئاصؤزهو سیستهمثکی پثکهوه گرث‌دراوو یهکانگیری نیه. مرؤض ئیتر نه ناوهند، بهصکو بوونثکی لاوهکیه. ئهم ئاص‌و گؤذه له دهیهی 60 و 70 ی سهدهی بیستهمهوه دهست پث‌دهکا. واته لهو دهورانهوه که دیاردهی ئهنفورماتیک دثته ئاراوه. لهم دؤخهدا ئیتر مرؤض تهنیا له ژثر سریمهی تهنیا شار یا ناوچهی خؤی نیه، بهصکو له ئاستی جیهانی‌دا بومبارانی رووداو دهکرث. وثنه‌و رووداو به پذتاو‌و به لثشاو به بث ئهوهی مهجال به بیرکردنهوه بدهن، خؤ به ژوورث‌دا دهکهن. ئیتر ههموو شتثک به روواصهت پچذپچرهو له سیستهمثکدا کؤ نابنهوه.
بهصام خودی ئهم دژهسیستهم بوونهش خؤی له خؤیدا جؤرثک له سیستهمه، سیستهمثک که چوارچثوهی چیرؤکی نوث دیاری دهکاو لهوهش زیاتر دهربذی شثوه روانینثکی تایبهته به دنیا. رووداو و وثنه لثکترازاوهکان لهم جؤره چیرؤکانهدا خوثنهر بهرهو دهرهوی چیرؤکهکه پهلکثش دهکهن‌و ئایدیایهکی ئهبستراکتی تثدا چث‌دهکهن. بهصام بؤ وثنه له چیرؤکهکانی چخؤف‌دا به هؤی پهیوهندی ئاسایی‌و لثک‌گرث‌دراوی رووداوهکانهوه، خوثنهر ههر له فهزای چیرؤکهکهدا دهمثنثتهوهو لهوثیه که ههموو شتثک روودهدا.
لثکترازاویی رووداو و وثنه دهتوانث له باری دهروونیهوه پهیام هثنهری قؤناغی دصهراوکث‌و ترس بثت. وثنه تؤکمهکان بزر دهبن‌و له گهصیا ئهو جیهانه بهرین‌و باوهذ‌پثکراوانهش که ههر کهسثک به جؤرثک تثیدا ههستی به جؤرثک له ئارامی‌و متمانه دهکرد، بزر دهبن. چیرؤکی نوث، چیرؤکی قؤناچی دصهراوکث‌و ترسه.
– ژیان، رثکهوته –
” دؤنالد بارتلمه” له چیرؤکی “قوتابخانه” دا به شثوهیهکی پچذپچذ باس له درهخت، مار، باغچه، ماسی، سهگ‌و منداصثک دهکا. هیچ شتثک ئهم رووداوانه پثکهوه گرث نادهن، جگه لهوهی که له قوتابخانهیهک روو دودهن‌و جگه لهوهی که سهرئهنجام ههموویان دهمرن. ئهوه تهنیا “شوثن”و “ئهنجام “ه، که ههموو ئهم دیاردهو رووداوانه پثکهوه گرث دهدهن.”شوثن” بهو مانایه که رووداو مهجبووره له شوثنثک‌دا ههبث‌و “ئهنجام”یش بهو مانایه که “رووداو” له زهمهنثکی دیاری‌کراودا دهژی. کهواته هؤو هؤکار( علت و معلول) به شثوهیهکی گشتی تهنیا له شوثن‌و کات‌دایه‌و نه له هیچی دیکهدا. شتهکان لهم دنیایهدا تهنیا له پاص یهکتر دانراون و ئیتر هیچ پهیوهندییهک بوونی نیه. ئهگهر ههشبث به رثکهوته، ژیان رثکهوته.
2003
پهراوثز-
تهواوی ئهم چیرؤکانه له کتثبی ” مرگ در جنگل” له وهرگثذانی صفدر تقی‌زاده وهرگیراون.
ئەم وتارە لە گۆڤاری “قەڵەم ژمارە پێنج 5” چاپ کراوە.
دیدگاهتان را بنویسید